قسمتی از متن پایان نامه وضعیت سیاسی قفقاز از قتل نادرشاه تا عهدنامه گلستان
چکیده
قفقاز، سرزمینی است به وسعت تقریبی بیش از نیم میلیون کیلومترمربع که چهرهی طبیعی آن را، رشتهکوهها، درهها و دشتهای بین کوهی، تشکیل میدهد. این منطقه، از شرق به غرب به ترتیب بین دریای خزر و سیاه، از شمال به منطقهی پستی به نام ماننیچ و از جنوب، به ناحیهی پستی که رودخانهی کُر و ارس در آن جریان دارد و نیز فلات ارمنستان، محدود میگردد. کوههای جانبی، کوههای صخرهای، کوههای آبپخشان، دشتهای ماورای قفقاز، فلات ماورای قفقاز، رشتهکوههای قفقاز کوچک، کوههای تالش، دشت مغان، جلگهی کُر- ارس، جلگهی کولخیس، جلگهی لنکران و دشت آرارات و پستی بلندیهای آن را تشکیل میدهند. (امیر احمدیان، 1381، 21-22) این سرزمین کوهستانی، از قدیمترین ایام و از زمان سلسلههای ایران باستان، نقش مهمی در تاریخ چند هزارسالهی ایران در تعامل با امپراتوریهای همجوار آن ایفا کرده و در این میان حکمرانان ایرانی، همواره نقش ممتازی در تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی آن منطقه بهعنوان بخشی از فلات تاریخی ایران داشتهاند. منطقهی قفقاز، بیش از هر زمان دیگری در دورهی صفوی بود که نگاه حکمرانان ایران را بهسوی خود متوجه ساخت و چنانکه شیوخ صفوی همچون جنید و حیدر، با لشکرکشیهایی که به بهانهی دستیابی به غنائم و در لفافهی غزا صورت میگرفت، توجه به این منطقه را بهعنوان سنتی بعد از خود به یادگار گذاشتند و افزودن بر نوادگان آنان، دیگر سران سلسلههای ایرانی (آهنگران، 1389، 33) روی کار آمدهی بعد از صفویان، نیز از این سنت پیروی کردند و به فراخور گسترهی نفوذ خود، هر یک بهنوعی درصدد اعادهی حاکمیت ایران، بر آن منطقه برآمدند. (آهنگران، 1389، 34)
با سقوط اصفهان به دست افغانها در سال 1135 ه. ق. و سالهای پسازآن، دو دولت روس و عثمانی، با بهرهبرداری بیشینه از فرصت پیشآمده، بخشهای وسیعی از خاک ایران را در قفقاز، شمال غرب و حاشیهی خزر در میان خود تقسیم کردند. اما با ظهور نادر بهعنوان سپهسالار شاهتهماسب دوم و بعد شاه ایران و تلاشهای وی برای اعادهی حاکمیت ایران بر آن مناطق و بهویژه منطقهی قفقاز، دولتهای روس و عثمانی، نهتنها حاضر به بازگردانی آن مناطق شدند، بلکه تا زمانی که نادر در قید حیات بود، تجاوز و دستدرازی به منطقهی قفقاز را، از مخیلهی خود بیرون کردند و منتظر فرصتهای مقتضی در آینده ماندند. (آهنگران، 1389، 34)
با مرگ نادرشاه و جنگهای جانشینی بعد از وی – که میان فرزندان، عموزادگان و برخی از سردارانش چون کریمخان زند، آزاد خان افغان و محمدحسن خان قاجار روی داد- از تسلط حکومت مرکزی بر منطقه قفقاز کاسته شد و حکمرانان آن منطقه، با مشاهدهی ضعف و سستی در حاکمیت ایران برای حفظ منافع خود، دم از استقلالطلبی زدند و برخی از ایشان، به سمت قدرت نوظهور شمالی یعنی روسیه کشیده شدند. در زمان فرمانروایی زندیان، بهجز اعلام تابعیت صوری اشخاصی چون پناه خان جوانشیر، فتحعلی خان دربندی (قبهای) و هراکلیوس – که آنهم درنتیجهی لشکرکشی خان زند به آذربایجان برای مقابله با فتحعلیخان افشار صورت گرفت- تلاش دیگری برای اعادهی حاکمیت ایران بر منطقه قفقاز صورت نگرفت و یا اینکه خان زند، به دلیل جنگ با دیگر سرداران نادری و مشکلاتی که در جنوب کشور داشت- توانایی لازم را در خود ندید تا در این زمینه به آن جامهی عمل بپوشاند. با مرگ کریمخان و آغاز جنگهای پیدرپی در میان سران ایل زند برای جانشینی وی، حاکمیت نیمبند و صوری ایران بر این منطقه، عملاً پایان پذیرفت. در همان دوران روسها، موفق به تحتالحمایه کردن هراکلیوس دوم، حکمران گرجستان، بر اساس عهدنامهی گیورگیوسک در سال 1198 هـ. ق/ 1783 م. شدند. با امضای آن عهدنامه در واپسین سالهای عمر سلسلهی زند، حکمران گرجستان نهتنها از پرداخت خراج مقرر به دربار ایران شانه خالی کرد، بلکه بهانههای لازم را برای مداخلههای بعدی روسها در دیگر مناطق قفقاز فراهم آورد.
هر چند آقامحمدخان قاجار تمام توان خود را برای اعاده حاکمیت ایران صرف نمود ولی مرگ زودهنگام وی و دسیسههای همسایگان و قدرتهای برتر جهان آن روز، موجب شد که ایران، قفقاز را برای همیشه از دست بدهد.
واژههای کلیدی: قفقاز، ارمینیه (ارمنسـتان)، اران- آلبانیـا (آذربایجـان)، گـرج -کـرج (گرجستان)، قبق- قیتق (داغستان)
چکیده
فصل اول: کلیات
- مقدمه
- بیان مسئله
- پیشینه پژوهش و بررسی برخی منابع
فصل دوم
- موقعیت جغرافیایی و تاریخی قفقاز
- جغرافیای تاریخی قفقاز
- گذرگاههای مهم قفقاز
- نقش ژئوپلیتیکی کوههای قفقاز
- دلمشغولیهای ژئوپلیتیکی حکومتهای ایرانی در قفقاز
فصل سوم
- مبانی نظری
- تعریف قدرت
- تعریف سیاست
- نظریههای قدرت
- ساخت قدرت
فصل چهارم
- اوضاع سیاسی قفقاز از سال 1161 ه.ق تا 1228
- پیشینه سیاسی قفقاز تا قتل نادرشاه افشار
- اوضاع سیاسی قفقاز در دوره زندیه
- اوضاع قفقاز مقارن با ظهور کریمخان زند
- دوره فترت بعد از کریمخان
- اوضاع سیاسی قفقاز در اوایل قاجار
فصل پنجم: عوامل جدایی قفقاز از ایران
- ناهمگونی مذهبی مردمان قفقاز
- سیاست دینی حکام ایران در قفقاز
- دعوت از روسها، مسیحیان قفقاز و دولت روسیه
- سیاستهای حاکمان ایران
- عوامل خارجی
- روسیه
- عثمانی
نتیجهگیری
کتابنامه
مقالهها
- ابرو، حافظ، زبده التواریخ، مقدمه و تصحیح و تعلیقات سید کمال حاج سید جـوادی،، سـازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نشر نی، تهـران، 1370، ج 1.
- ابن العبری، غریغوریس ابوالفرج، ترجمه تاریخ مختصر الدول، ترجمه دکتر محمد علی تـاج پـور و دکتـرحشمت اﷲ ریاضی، انتشارات اطلاعات، تهران، 1364.
- ابن حوقل، ابن حوقل، محمد، صوره الارض، ترجمه جعفر شعار، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1345.
- ابن حوقل؛ ایران درصوره الارض؛ ترجمه و تصحیح: جعفر شعار، امیر کبیر، تهران، 1366.
- ابن خردابه، المسالک و الممالک، ترجمهی حسین قره چانلو، چاپخانه مهارت، تهران، 1370.
- ابن رسته. الاعلاق النفیسه، ترجمه و تحقیق حسین قرچانلو، موسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، 1365.
- ابن فقیه، ابوبکر اسحاق همدانی، مختصر کتاب البلـدان (بخش مربوط به ایران)، تحقیق دخویه و ترجمه ح. مسعود، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1349.
- ابوالحمد، عبدالحمید، مبانی سیاست، تهران، انتشارات توس، 1376، چ 7.
- ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی (با نمونه خوانی ارغوان غوث)، انتشارات هرمس، تهران، 1384، جلد 1.
- ابودلف، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیـر مینورسـکی، ترجمـه سـید ابوالفضـل طباطبایی، انتشارات فرهنگ ایران زمین، تهران، 1342.
- ابولفداء، الملک الموید، تقویم البلدان، ترجمه عبدالحمید آیتی، انتشارات بنیاد و فرهنگ ایران، تهران، 1349.
- اتکین، موریل، روابط ایران و روس، ترجمه محسن خادم، مرکز نشر دانشگاهی، تهران،1382.
- اتوتایل؛ اندیشههای ژئوپلیتیک در قرن بیستم؛ ترجمهی محمدرضا حافظ نیا و هاشم نصیری، دفتر مطالعات سیاسی بین المللی، تهران، 1380.
- احمدی، حسین، سه رساله در باب قفقاز، مؤسسهی مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران، 1384.
- اسنادی از روابط ایران و روسیه، از صفویه تا قاجاریه. ترجمه رحیم مسلمانیان قبادیانی و بهروز مسلمانیان قبادیانی (رحیمی)، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، تهران،1387.
- اشپولر، برتولد؛ تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمهی جواد فلاطوری، علمی و فرهنگی، تهران، 1369.
- اصطخری، ابو اسحق ابراهیم، ترجمه مسالک و ممالـک، به کوشش ایرج افشار، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1347.
- اصفهانی، حمزه؛ تاریخ پیامبران و شاهان؛ ترجمه: جعفر شعار، بنیاد فرهنگ ایران، تهران،1346.
- اعتضاد الدوله، تاریخ روابط ایران و ناپلئون، تهران: انتشارات زرین، تهران، ۱۳۶۳.
- امیر احمدیان، بهرام؛ جغرافیای قفقاز؛ تهران: وزارت امور خارجه، تهران، 1367.
- امیر احمدیان، بهرام؛ جغرافیای کامل قفقاز؛ تهران: سازمان نیروهای مسلح، تهران، 1381.
- انوشه، حسن؛ دانشنامهی ادب فارسی (ادب فارسی در قفقاز)، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1382، جلد 5.
- اورسل، ارنست، سفر به قفقاز و ایران، ترجمه علی اصغر سعیدی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران،1382.
- اولئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمه احمد بهپور، میلاد، تهران،1363، جلد 1.
- آصف، محمدهاشم. رستمالتواریخ، بهکوشش عزیزالله علیزاده، فردوس، تهران، 1382.
- آکینر، شیرین، اقوام مسلمان اتحاد جماهیر شوروی؛ ترجمهی محمدحسین آریا، علمی و فرهنگی، تهران،1367.
- آگاتانگغوس، تاریخ ارمنیان، ترجمه گارون سارکسیان، نائیری، تهران، 1379.
- آوری، پیتر، تاریخ ایران (افشاریه و زندیه و قاجاریه)، ترجمه مرتضی ثاقب فر، جامی، تهران، ۱۳۸۴.
- بارتولد، واسیلی ولادیمیر؛ تذکره جغرافیای تاریخی ایران؛ ترجمه: حمزه سردادور، چاپ اول، تهران: چاپخانه اتحادیه، 1308.
- باغداساریان، ادیک، تاریخ کلیسای ارمنی، تهران: ادیک باغداساریان،1380
- باکیخانوف، عباسقلی؛ گلستان ارم؛ به سعی و اهتمام عبدالکریم علی زاده و دیگران، باکو، فرهنگستان علوم، 1970.
مقالهها
- اتابکی، تورج، آذربایجان و ناسیونالیسم ایرانی؛ گفتگو، شماره 32، خرداد 1381.
- اداره اسناد و دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی وزارت امور خارجه؛ اسنادی از روابط ایران با منطقهی قفقاز؛ تهران: انتشارات وزارت امور خارجه، 1373.
- اسمیت، آنتونی، منابع قومی ناسیونالیسم؛ واحد ترجمه، فصلنامه مطالعات راهبردی، پیش شماره اول، بهار 1377.
- اشرف، احمد، فصلنامه گفتگو؛ شماره 3، دی ماه 1372.
- آهنگران، امیر. «جایگاه قفقاز در سیاست خارجی نادرشاه». فصلنامهی تاریخ روابط خارجی، 10(37) تهران: اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، زمستان 1387.
- آهنگران، امیر، «خانهای سلسله زند و مسئلهی قفقاز جنوبی»، گنجینهی اسناد، تابستان 1389، شماره 78(علمی- ترویجی)، از 32 تا 47.
- بیات مسعود، نقش ژئوپلیتیکی قفقاز در تعیین مرزهای هویتی ایران با انیران در شمالغرب، فصلنامه بینالمللی ژئوپلیتیک، شماره 14، بهار و تابستان 1388.
- جغرافیا:: ژئوپلیتیک: بهار و تابستان 1388 – شماره 14(علمی-پژوهشی) از 137 تا 167.
- حافظ نیا، محمدرضا، ژئوپلیتیک، علم یا گفتمان: یک تردید فلسفی؛ مجموعه مقالات نخستین کنگره علمی انجمن ژئوپلیتیک ایران، تهران: انجمن ژئوپلیتیک،1384.
- رضایی، محمد، مهمترین عوامل همگرایی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان؛ فصلنامه آران، سال ششم، شماره 17- 16، پائیز و زمستان 1387.
- رعیتی، حسن، اتابکان آذربایجان و اران؛ فصلنامه آران، سال 6، شماره 15-16، بهار و تابستان 1387.
- قاسمی، فرهاد، ساخت ژئوپلیتیکی سیستم بین المللی نوین و استراتژی نظامی، امنیتی ایالات متحده آمریکا؛ فصلنامه ژئوپلیتیک، سال اول، شماره 2، زمستان 1384.
- مجتهدزاده، پیروز، جغرافیا و سیاست در دنیای واقعیتها؛ فصلنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 119-120، مرداد و شهریور 1376.
- میرحیدر، دره و حمیدی نیا، مقایسه جغرافی سیاسی و روابط بین الملل از نظر روششناسی و مفاهیم؛ فصلنامه ژئوپلیتیک، سال دوم، شماره 1، بهار 1385.
- میرحیدر، دره، سیری در تحولات ژئوپلیتیک؛ مجموعه مقالات نخستین کنگره علمی انجمن ژئوپلیتیک ایران، تهران: انجمن ژئوپلیتیک، 1384.
- یاپ، م. ی.، سیراردو و جانشینهای آن؛ مجموعه مقالات آسیای میانه، ترجمه: کاوه بیات، تهران: دفتر پژوه شهای فرهنگی، (1376).
- یکتایی، مجید، در بند و حصار آن؛ بررسیهای تاریخی، سال هفتم (1351)، شماره 1.
منابع انگلیسی:
- Otis Hovey, Edmund, Brill. E.J, Islam encyclopaediaSouthern Russia and the Caucasus Mountains,, volume II and volumeV,Leiden, 1983. Bulletin of the American Geographical Society, Vol. 36, No. 6 (1904).pp. 327-341. Stable URL:
- John F.Baddeley. The Russian Conquest of the Caucasus. London: longman, 1908.
- P.Kostikyan.Persian Documents of the Matenadaran Decrees (1737-1797). vol IV.Yerevan: Nairi, 2008.
- http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/957442
- Afandiyev، (1999)، Azerbaycan Tarixi; Gilt 3، Elm.
- http://www.jstor.org/stable/198884 Accessed: 19/11/2008, 05:57.
- George A. Bournoutian,The khanate of Erevan under Qajar Rule (1795 ـ 1828) (California: Mazda publisher,1992)
نقد و بررسیها
هیچ دیدگاهی برای این محصول نوشته نشده است.