قسمتی از متن پایان نامه بررسی مجموعه اشیاء برنزی (مفرغ) دوره ساسانی
مقدمه :
یکی از درخشانترین دوره های تاریخ فرهنگ و تمدن ایران از نظر ترویج هنرهای گوناگون، دوره ساسانی است. دوره طولانی جهانداری ساسانیان (652-224م) که خود را وارث شیوه و منشی جهانداری هخامنشیان می دانستند، از پادشاهی اردشیر اول آغاز گردیده و با ظهور اسلام و شکست یزدگرد سوم پایان گرفته است.
هنر این دوره دارای ویژگیهای درباری، رسمی و مذهبی می باشد. تاثیرات مذهب در فرهنگ و هنر از آغاز تا پایان دوره کاملاً نمایان است.
دوره ساسانی نه تنها تضمین کننده ی تداوم خلاقیتهای گذشته بوده بلکه با نوآوریهای هنری خود سهم مهمی در عرصه جهانی ایفا کرده است. جامعه و تمدن ساسانی ضمن نگاه به گذشته و بی تفاوت نبودن بر جریانهای فرهنگی روز به دلیل وسعت شاهنشاهی ساسانی که از سرحدات گرجستان و ارمنستان تا سواحل خلیج فارس و دریای عمان و از سواحل سند تا روز فرات گسترده بود، ضمن پذیرش جریانهای متفاوت فرهنگی، عناصر فرهنگی آنها را منطبق با نیازها و سنتهای ملی خود تغییر شکل و محتوا می دهد و تبدیل به محصول فرهنگی نوینی می کند.
با انقراض این شاهنشاهی، سنت هنری آن دوره پایان نمی پذیرد، بلکه خلافت بنی امیه وبنی عباس را تحت تاثیر شدید افکار و عقاید هنری خود قرار می دهد و تا نواحی دوردست اقیانوس اطلس و اقیانوس آرام و امپراتوری عظیم روم شرق نیز نفوذ می کند.
در دوره ساسانی بدلیل وسعت شاهنشاهی که برگستره وسیعی از جهان قدیم فرمانروایی می کرد، شاهد تنوع فرهنگی و اقلیمی و هنرهای رایج هستیم، هنرهای همچون معماری، فلزکاری، مهرسازی، گچ بری، پارچه بافی، سکه زنی و غیره، هر یک از این هنرها به اوج شکوفایی خود رسیده بوده اند که امروزه بر آثار باقی مانده قابل مشاهده است.یکی از این هنرها که به اوج شکوفایی خود رسیده بود هنر و صنعت فلزکاری است. اشیاء فراوانی از فلزهای گوناگون همچون طلا، نقره، مفرغ و غیره ساخته شده است. این اشیاء از ظروف گرفته تازیورآلات، مسکوکات، ادوات جنگی و پیکره ها و …
در حال حاضر بسیاری از این آثار ارزشمند در موزه های معروف جهان همچون موزه لوور، بریتانیا، ارمیتاژ، متروپولتین و همچنین مجموعه های خصوصی نگهداری می شوند.
امروزه به اشیاء ساخته شده از طلا و نقره بخصوص ظروف، مسکوکات توجه فراوانی شده است و مطالعات جامع و کاملی از جنبه های مختلف بر روی این آثار توسط پژوهشگران ایرانی و خارجی صورت گرفته که بصورت مقالات و کتابهای متعدد منتشر گردیده است.
ولی متاسفانه به اشیاء مفرغی این دوره اهمیت چندانی داده نشده است.
در دوره ساسانی اشیاء فراوانی از مفرغ (در این پایان نامه به جای واژه «برنز» سعی گردیده از واژه فارسی آن «مفرغ» استفاده گردد.) ساخته شده است که از این میان می توان به ادوات جنگی، زیورآلات ظروف، پیکره ها، قلاب کمرها و مسکوکات اشاره نمود که هر کدام از آنها دارای اهمیت و زیبایی خاص به خود می باشند.
بدلیل اینکه مطالعه و بررسی همگی آثار مفرغی این دوره، بخاطر گستردگی در این پایاننامه میسر نمی باشد. بنابراین در این پایاننامه سعی بر آن شده است که مجموعه از این آثار را که شامل ظروف، پیکره ها و مسکوکات می باشد را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و با تفکیک و معرفی آثار به تحلیل و مقایسه تطبیقی با سایر آثار این دوره پرداخته شود.
امید است مطالب این تحقیق گاهی کوچک باشد در جهت شناخت و معرفی هنر مفرغ کاری این دوره بخصوص اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام .
Abstract :
A Survey of Assorment of Bronze objects at Sassanian period (Vessels, Statuettes, Coins)
Reserch project: This research has studies a Namber of 24 Vessels, 17 statuettes and 44 bronze Coins Sassanian Period.
Research Purpose: 1- Survey in view of art history and stylisties, 2- Examination of technique structure and decorations 3- classification qualities of bronze art in Sassanian Period 4- Classification the works and doing comparative studies.
Reserch Process: 1- Library studies 2- Documentation
The studying objects have been classified after identification (At Iran and word museum) in to 3 categories and studied in each chapter separately and the end of each chapter is related conclusion.
Reserch cunclusion: Bronze vessels constructed is with hammering and are decorated with chasing, etching, raising and templated decorations. Usually, the alloy which is to bronze with more than %20 tin.
Studied Statuettes are make by casting and are decorated with chasing, raising and in loy technique.
Bronze coins have the some desiqns and notes of Silver and gold reated to this period. But their weights are different and very form 2-17 gram. Whien can be due to thir value.
Generally, Bronze objects of studying belong to the last century of Sassanian early Islamic.
فصل اول : کلیات
1-1 بیان مسئله
1-2 اهداف تحقیق
1-3 سوالات تحقیق
1-4 فرضیات تحقیق
1-5 محدودیت تحقیق
1-1 بیان مسئله :
از آنجا که کشور ایران در صنعت فلز کاری از پیشینه ای بسیار غنی برخوردار است از کهن ترین زمان تا زمان حاضر جایگاه خاص خود را در زندگی بشر حفظ کرده است لازم است این هنر و صنعت از زوایای مختلف مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد ، بخصوص دوره ساسانی که حلقه اتصال دوران باستان با دوره اسلامی می باشد و معمولا این دوره تاثیر فراوانی بر هنر دوره اسلامی به خصوص فلز کاری گذاشته است
در این پایاننامه به بررسی مجموعه ای از اشیاء مفرغی که شامل ظروف، پیکره ها و مسکوکات می باشد می پردازد.
از این مجموعه تعداد 24 عدد مربوط به ظروف و 17 عدد مربوط به پیکره هاو 44 عدد مربوط به مسکوکات می باشد.تا کنون بررسی و مطالعه چندانی بر روی این اشیاء صورت نگرفته است و حتی برخی از این اشیاء که در موزه های ایران نگهداری می شود برای نخستین بار توسط نگارنده این پایاننامه مورد بررسی و مطالعه قرار می گیرد.
بررسی تکنیک ساخت، تزئینات و گاهنگاری این اشیاء، قدمی کوچک در راه شناخت هنر و صنعت فلزکاری بخصوص مفرغ کاری اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلامی است.
امید است این تحقیق سرآغازی باشد برای تحقیقات بعدی و کمکی باشد به مطالعات صورت گرفته.
1-2 اهداف تحقیق :
این تحقیق دارای چندین هدف می باشد. این اهداف عبارتند از :
- معرفی و مورد توجه قرار دادن این آثار، چون تاکنون بطور همه جانبه و یکجا این آثار مورد معرفی و مطالعه قرار نگرفته اند و با توجه به تعداد و اهمیت این اشیاء نیازمند بررسی و مطالعه می باشد.
- بررسی از دیدگاه تاریخ هنر، سبک شناسی و گاهنگاری اشیاء مورد مطالعه.
- روشن نمودن ویژگیها و مشخصات هنر مفرغ کاری دوره ساسانی است.
- طبقه بندی آثار از لحاظ شکل و خصوصیات ظاهری (فرم شناسی) و انجام مطالعات تطبیقی آثار مورد مطالعه
- در صدد پاسخگویی به سوالاتی که در این پایاننامه برای ما مطرح شده است.
1-3 سوالات تحقیق :
1) آثار مورد مطالعه به چه تاریخی از دوره ساسانی(اوایل ، اواسط ، اواخر) تعلق دارند؟
2) تکنیک ساخت آثار مورد مطالعه به چه صورت است؟
3) تکنیک تزئینات آثار مورد مطالعه به چه صورت است؟
1-4 فرضیات تحقیق :
1- برخی از آثار مورد مطالعه به اوایل دوره ساسانی و بخش اعظمی از آنها به اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام تعلق دارند.
2- تکنیک ساخت ظروف بصورت چکش کاری و قالب گیری می باشد مجسمه ها بصورت ریخته گری و مسکوکات بصورت چکش زنی می باشد.
تکنیک تزئینات آثار بصورت کنده کاری، حکاکی و برجسته کاری می باشد.
1-5 روش تحقیق :
برای انجام این تحقیق به ترتیب زیر عمل گردید:
- مطالعات کتابخانه ایی: استفاده از کتب و نشریات فارسی و لاتین و جمع آوری اطلاعات در این زمینه.
- مستند نگاری: با مراجعه به موزه هایی که اشیاء مورد مطالعه در آنجا موجود بود، آثار شناسایی و از آنها عکس تهیه گردید و اطلاعات مربوط به آنها جمع آوری گردید.
- بررسی و مطالعه اشیاء: اشیاء مورد مطالعه به چند دسته طبقه بندی گردید و از لحاظ گونه شناسی، فرم شناسی، تکنیک ساخت و تزئینات و گاهنکاری مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و همه آثار در هر فصل جداگانه آورده شده است.
1-6 محدودیت تحقیق :
این پژوهش مانند سایر تحقیق ها با محدودیت هایی مواجه بود. بدلیل اینکه طیف وسیعی از آثار در موزه‌های خارج از کشور و مجموعه های خصوصی قرار داشتند و دسترسی به آنها امکانپذیر نبود، باعث گردید که به اطلاعاتی که از اینگونه آثار در کتب و نشریات چاپ گردیده بود اکتفا شود که متاسفانه برخی از اطلاعات در کتب ذکر نگردیده بود.
مقدمه — 1
فصل اول:کلیات — 3
1-1 بیان مسئله — 4
1-2 اهداف تحقیق — 4
1-3 سوالات تحقیق — 5
1-4 فرضیات تحقیق — 5
1-5 روش تحقیق — 5
1-6 محدودیتهای تحقیق — 6
فصل دوم:تاریخ سیاسی ساسانیان — 7
فصل سوم:ظروف — 11
3-1 مشخصات کلی ظروف دوره ساسانی — 12
3-1-1 شکل ظروف — 12
3-1-2 تکنیک ساخت ظروف — 15
3-1-3 تکنیک تزیینات ظروف — 16
3-1-4 تزیینات ظروف و گاهنگاری آنها — 17
3-2 ظروف مفرغی — 23
3-2-1 بشقابها — 27
3-2-2 سینی ها — 37
3-2-3 کاسه ها — 49
3-2-4 ابریق ها — 67
3-2-5 گلدانها — 71
3-3 نتیجه گیری فصل — 81
فصل چهارم:پیکره ها — 85
4-1 مشخصات کلی پیکره سازی دوره ساسانی — 86
4-2 پیکره های مفرغی — 95
4-3 نتیجه گیری فصل — 142
فصل پنجم:مسکوکات — 145
5-1 مشخصات کلی سکه های دوره ساسانی — 146
5-2 سکه های مفرغی — 158
5-3 نتیجه گیری فصل — 197
فصل ششم:نتیجه گیری کلی و پیشنهادات — 199
6-1 نتیجه گیری کلی — 200
6-2 پیشنهادات — 201
پیوست — 203
منابع و مآخذ — 204
چکیده انگلیسی — 215
فهرست جدول ها
3-1-1 جدول جنبه نمادین برخی از نقوش ظروف فلزی دوره ساسانی — 18
3-1-2 جدول طبقه بندی و گاهنگاری ظروف فلزی دوره ساسانی — 22
3-2-1 جدول مشخصات ظروف مفرغی مورد مطالعه — 80
4-2-1 جدول مشخصات پیکره های مفرغی مورد مطالعه — 141
5-2-1 جدول مشخصات سکه های مفرغی مورد مطالعه — 194
5-2-2 جدول تاجهای پادشاهان ساسانی بر روی سکه ها — 196
فهرست شکلها
3-2-2-1-1 شکل کاخ بازسازی شده از روی تصویر سینی مفرغی — 39
3-2-2-1-2 شکل سینی مفرغی کاخ — 40
3-2-2-2-1 شکل سینی مفرغی با نقوش انسانی — 43
4-2-2-3-1 شکل سینی مفرغی با نقوش گیاهی — 47
3-2-4-1-1 شکل ابریق مفرغی — 69
4-1-1 شکل نیم ستون با نیم تنه گچی — 91
4-2-1-1 شکل تاج پادشاهان ساسانی — 98
4-2-1-3-1 شکل تاج پیروز اول — 105
4-2-1-4-1 شکل تاج یزدگرد دوم و بلاش بر روی سکه ها — 107
5-2-1-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های اردشیر اول — 160
5-2-2-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های شاپور اول — 164
5-2-3-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های بهرام اول — 167
5-2-5-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های نرسی — 170
5-2-6-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های هرمز دوم — 172
5-2-7-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های شاپور دوم — 174
5-2-8-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های شاپور سوم — 177
5-2-9-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های بهرام چهارم — 179
5-2-10-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های یزدگرد اول — 181
5-2-11-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های پیروز — 183
5-2-12-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های قباد اول — 185
5-2-13-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های خسرو اول — 187
5-2-14-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های خسرو دوم — 189
5-2-15-1 شکل نوع تاجها و آتشدانهای سکه های یزدگرد سوم — 193
6-1 نتیجه گیری کلی:
در این تحقیق مجموعه ای از اشیاء مفرغی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. با توجه به گستردگی این مجموعه، اشیاء فوق در سه گروه ظروف، پیکره ها و مسکوکات تقسیم بندی و هر کدام از این گروه ها با توجه به شکل، مضمون و زمان به چند زیرگروه تقسیم بندی شده اند:
از میان این مجموعه تعداد 24 شیء در گروه ظروف، 17 شیء در گروه پیکره ها و 44 شیء در گروه مسکوکات قرار می گیرد.
بخش اعظم این مجموعه را مسکوکات مفرغی تشکیل می دهد. مسکوکات مفرغی از اوایل تا اواخر دوره ساسانی رواج داشت. سکه های مفرغی اوایل این دوره از لحاظ ضخامت و ظرافت بهتر از سکه های اواخر این دوره می باشد. در اواخر این دوره از ضخامت این گونه سکه ها کاسته و در ضرب آنها دقت کمتری شده است.
سکه های مفرغی این دوره از لحاظ ضرب، نقوش و نوشته ها، کاملاً شبیه سکه های نقره و طلای این دوره می باشد و از لحاظ وزنی دارای وزن پایداری نمی باشد. وزن سکه های مورد مطالعه از دو تا هفده گرم متغیر می باشند. اینگونه تفاوت ها می تواند به دلیل ارزش سکه ها باشد. به این صورت که سکه های شانزده گرمی در ارزش برابر با یک ابول نقره بود و سکه هایی با وزن پایین تر دارای ارزش کمتر بودند.
دسته دوم را در این مجموعه، ظروف مفرغی تشکیل می دهند. ظروف مفرغی این دوره از آلیاژ مفرغ با درصد قلع بالا (21%) ساخته شده اند. این نوع آلیاژ به سفیدروی معروف می باشد و بیشتر در اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلامی رواج داشت، دلیل این امر، رنگ و شفافیت طلا و نقره مانند، سفیدروی بود که موجب گردیده بود، آن دسته از افراد طبقه پایین جامعه که توان استفاده از ظروف نقره یا طلا را نداشتند، ظروف سفیدروی را جایگزین نمایند. اشکال ظروف مفرغی تقلیدی از ظروف نقره است. ظروف مفرغی به روش چکش کاری و ریخته گری ساخته و به روش کنده کاری، حکاکی و برجسته کاری تزیین شده اند. اکثر ظروف مفرغی را زنگار سیاه رنگ پوشانیده است، این نوع زنگار، مقاومت زیادی را در برابر خوردگی طبیعی از خود نشان می دهد.
پیکره های مفرغی کمترین اشیاء مجموعه فوق را تشکیل می دهد. برخی از پیکره ها همانند پایه تخت ها و مجسمه گوزن (تصویر: 4-2-2-3) و مجسمه خسرو دوم با اسب معروفش (تصویر: 4-2-1-8) علاوه بر جنبه تزیینی، جنبه کاربردی نیز داشتند. روش ساخت پیکره ها به صورت ریخته گری است که با روش کنده کاری، حکاکی، ترصیع کاری و برجسته کاری تزیین شده اند.
به طور کل، هنر مفرغ کاری در اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلامی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد. دلیل این امر می تواند به خاطر ضعف دولت ساسانی در اواخر این دوره باشد.
نقد و بررسی‌ها
هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.